Diariutimorpost

 Hakerek Na’in: Rosário S. Araújo

Opiniaun rasik  no pesoal :

 Hakerek nain servisu iha Komisaun Anti Korrupsaun (KAK)

 Karik iha hanoin ruma bele kontaktu ba

 Hp:+ 670  7732 6592,  Email: rlelosae@yahoo.com

Kultura sosiedade nian  hahu  influensia, tamba mudansas moris ema nian ne’ebé husi tempu ida ba tempu seluk muda tuir evolusaun sosiedade moderna nian, mudansas hirak ne’e afetadu maka’as tamba adaptasaun  ema nian ba situasaun oi-oin ne’ebé  ejize ema hodi kompete iha setores hotu iha nasaun ida nia laran, liu-liu povu kiik oan sira no kbi’it laek sira hetan presaun ba vida moris husi ema hirak ne’ebé hetan ona oportunidade no poder iha sosiedade ida, nune’e hodi halakon konfiansa tomak ne’ebé povu fo’o hodi hamoris injustisa sosial nune’e mos satan opotunidade atu ema labele hetan edukasaun diak, servisu diak hodi reduz kiak no mukit sirak mak aumenta ba nafatin hosi loro ba loron.

Iha artigu ida ne’e eskritor hakarak koalia oitoan kona ba asuntu “ Falsifikasaun  dokumentu sira” termus ida mak  simples no bai-bain ema hotu temi, maibe laos ema hotu hatene kona ba asuntu ida ne’e, tamba bainhira ita husu perguntas ruma liga ba falsifika dokumentu ba ema kiik ka aileba ida sei la hetan resposta diak, tamba ida ne’e laos prekupasaun ninian, maibe wainhira ita koko husu ba autoridade lokal ka bisnimen ida ka funsionário estadu ida sei hetan perguntas diak tamba sira hatene diak kona ba asuntu ida ne’e, karik mos sira envolve hodi halo, fó no simu inklui hakerek dokumentu sira ne’ebé laiha justifikasaun klaru, barak liu akuntese daudaun entre autoridade lokal balun ka kumpania sira ho funsionário públiku ka organizasaun sosiais sira ne’ebé hamosu futu lia ba malu ka termus  korrupsaun,  dehan konluio, meiu korrupsaun ida ne’e sai meius ida hodi benefisia entre parte rua, hodi hetan lukru hamutuk tamba autoridade lokal ka loja ka produtu nain sei la lakon nia kliente diak no funsionário públiku ne’e halo dokumentu né sei subar no haksumik ka foti, hases, osan ka sasan estadu nian balun ne’ebé fó responsabilidade ba nia atu asegura, organiza, no atende maibe nufin nia uza sala responsabilidade ne’ebé tutela ba hodi halo abuzu konfiansa liu husi falsifika  dokumentu sira, karik ida né mak akuntese bebeik sei fó prejuizu boot ba osan estadu nian hodi hamoris povu no vida nasaun nian, ida mos sei sai risku hodi hamonu konfiansa ne’ebé delega ba autoridade sira, alein de ida né la respeitu ba lei no regulamentu sira, ema né  lakon ona nia integridade diak hanesan  jerente diak iha estadu ida, tamba hanoin liu ba nia an duke ema barak ka públiku nia ejizensia, serákeh ema hanesan né estadu hakarak defende nafatin ?

Saida mak ita bele imajina husi autoridade lokal ida ka funsionário públiku ida ke nasaun fasilita ho salariu fulan-fulan, hetan fasilidade kareta no motorizada, prepago, telemovel,  formasaun iha rai laran no rai liur, fasilita perdiem ba munisipiu ba estranjeru maibe nufin lahalo nia servisu diak hodi viola lei funsaun públika, regulamentu interna sira, saida mak presiza superior sira halo hodi limite hahalok  hirak né mak tenke kondena  hahalok hirak né tamba viola kódigu étika no kódigu konduta sira ne’ebé tau ona iha termus juramentu bainhira simu tomada pose, la tó iha né deit maibe aktu ka hahalok falsifikasaun ida né sei kondena hanesan krime  tamba  previstu iha kódigu penál Timor-Leste artigu 303 ne’ebé nia moldura pena tinan 3 ka multa.

Krime sira kona ba falsifikasaun hetan atensaun sériu iha diskusaun no debate públiku sira tamba liga ba kontestu lei kódigu penal  nia area, jurista sira iha area penal nian mai ho nia hanoin mak diferente kona ba krime falsifikasaun né rasik, balun mai ho hanoin ida katak falsifikasaun kategoriza nudar krime materiil, balun dehan krime formil, karik falsifikasaun kategoriza hanesan krime materiil, mak nia impaktu kona ba bandu sira tenke hamosu uluk depois de hahalok ida akuntese, karik mos impaktus husi bandu sira la mosu , mak sei la kategoriza hanesan krime. Maibe karik parte hanesan krime formil, mak impaktu sira sei la tuir lolos nia elementu krime, tamba né tó bainhira deit hahalok né akuntese ona sei la tau importansia hodi hatete impaktu ne’ebé mak sei bandu hodi mosu ou lae.

Kódigu Penal Timor-Leste ( KPTL) artigu 303 – 311 koalia no regula kona ba krime falsifikasaun iha kontestu oi-oin mak hanesan Falsifikasaun agravada ( artigu 304) dokumentu públiku nia falsifikasaun (artigu 305) uza dokumentu ba identifikasaun alliu, falsifikasaun ba moede (artigu 307) pasajen ba moeda falsa ( artigu 308) kontrafasaun ba valor seladu ka tembradu (artigu 309) kontrafasaun ba selu, kuñu , marka ka xansela (artigu 310) pezu no medida (artigu 311), artigu ida né sei foka liu ba falsifikasaun dokumentu ne’ebé liga liu ba artigu  303 ne’ebé hetan reazen oi-oin liu husi diskusaun no debate sira iha públiku no akademista sira liu-liu iha jurista krime penal sira.

Tuir artigu 303 no 304 kodigu penal  koalia kona ba krime falsifikasaun ( valschheid in geschrift)  ne’ebé nia konteudu rasik deskreve kona ba hahalok krime kona ba poder públiku, falsifikasaun dokumentu sira iha tendensia kona ba interese povu nian, katak fiar povu nian ba konteudu karta ka dokumentu sira duke interese privadu sira ne’ebé  direitamente fó prejuizu liu husi falsifikasaun né rasik, jeralmente katak elementus krime falsifikasaun ne’ebé akuntese iha né falsu no fó prejuizu ba estadu hodi halakon ema seluk nia direitu.

Mezmu iha nia esplikasaun mak diferente tuir materia KPTL né rasik maibe terorikamente bele deskreve tuir elementus objetu no elementus sujeitu husi artigu hirak né rasik, tamba né Satochid Kartanegara fó nia hanoin katak elementus objetu né mak elementus ne’ebé infrenta ka hasoru dook husi ema nian, mak hanesan hahalok ka asaun sira  ne’ebé hamosu nia efeitu ruma, né nia sirkumstansia sira lei bandu. Nune’e fali elementus sujeitu mak hanesan bele fó responsabilidade no iha  duni kulpa ka sala sira.

Tuir Satohid Kartanegara mos fó nia esplikasaun katak iha hahalok ka asaun ha’at (4)  ne’ebé bandu tuir falsifikasaun né rasik mak; hahalok halo surat falsu ( valschelijk opmaaken) no hafalsu ( vervalsen ). Asaun  halo surat falsu mak asaun ida halo surat ka dokumentu falsu ne’ebé antes né laiha maibe derepente mosu ka iha, ne’ebé bele mos dokumentu  né rasik parte balun deit ou konteudu tomak falsu, surat ne’ebé hetan mai husi rezultadu né rasik hanaran dokumentu ka surat falsu, wainhira ema hafalsu dokumentu sira liu husi meius mak hanesan surat iha ona, hamos ka apaga, muda ka troka nia konteudu balun hodi hatudu katak iha nia diferensia ho original, surat hirak hanesan né hanesan surat falsu duni.

Modelu falsifikasaun hirak hanesan né ho tendensia hodi  lohi ema ne’ebé simu karta né nia matan no iha fiar ida katak ema ne’ebé simu karta né sei la taun nia atensaun máximu hodi kurijen, ka hare fila fali nia konteudu sira, no surat né hakerek nia konteudu sira furak lo’os hodi influensia ema nia hanoin katak karik karta né laos falsu, ba asuntu korrupsaun ida né krime administrasaun, tamba hakarak buka benefisiu ba an liu husi halo frauda administrasaun hodi halais prosesu ruma, iha rai laran ka rai liur ne’ebé pesoal né rasik kesi hela nia interese atu hetan benefisiu ba, karik esperiensia hanesan mak akuntese iha autoridade lokal ou servidor estadu sira iha instituisaun Governu sira né dilemátiku tebes, tamba hahalok hanesan né bele akuntese bebeik laos dala ida ka rua deit, no ikus husi ida sei fó risku ba planu estadu nian hodi hari’i , hamoris no haforsa Boa Governasaun ida mak diak hodi konkretiza mehi ba kombate korrupsaun  iha Timor-Leste.

Leitores hau la  komenta  asuntu falsifikasaun ida né barak liu ho lei, maibe saida mak hau hakerek iha né bazeia deit ba iregularidade sira mak akuntese iha servisu prevensaun korrupsaun nian mak hanesan parte servisu loro ba loron iha area refere, no saida mak presiza hadia atu autoridade lokal ka funsionário públiku ka setor privadu ida-idak bele konsiente katak falsifikasaun né parte ba krime ida, hadia regulamentu interna sira, haforsa sistema administrasaun, kontrolu sistema financas no programa sira, mais rigor liu mak tenke implementa lei hodi fó sansaun, multa, kastigu, demisaun husi servisu, hapara kontratu, hakotu servisu, labele involve iha formasaun sira, hatun valor dezempenho servisu, koa osan, hasai husi posisaun, publika iha media, reforma lalais, karik autoridade lokal mak komite tenke ható keiza ba autoridade judisiariu sira no seluk tan.

Simplesmente asaun hirak né deskreve iha lei funsaun públika nian maibe ladauk hatudu iha asaun konkreta ba ema ruma mak halo sala, tamba ema barak kestiona katak halo lei maibe nehan  laiha, hakerek lei maibe laiha kapasidade hodi internaliza iha asaun prátika, tamba iha tendensia hadomi malu, hanai malu tamba  belun diak, kolega diak, no seluk tan, iha lei laiha amigo, kontra lei mak inimigo  lei nian,  ba Timor-Leste presiza ema hotu  nia seriedade hodi mai ho hanoin ida deit katak asaun sira mak kontra lei hodi fó prejuizu ba estadu ita tenke kombate. Lelosae/02/06/20

Please follow and like us: